नेपालमा इन्जिनियरिङ इन्टर्नशिप: अवसर, चुनौती र प्रभावकारी कार्यान्वयनको बाटो 

इ. राजन लामा

नेपालका विश्वविद्यालयहरूमा इन्जिनियरिङ अध्ययनका अन्तिम वर्षका विद्यार्थीहरूका लागि इन्टर्नशिप (प्रयोगात्मक अभ्यास) एक अनिवार्य पाठ्यक्रमको रूपमा स्थापित छ। यसको मुख्य उद्देश्य सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यावहारिक अनुभवसँग जोड्दै विद्यार्थीहरूलाई व्यावसायिक जीवनका लागि तयार पार्नु हो । तर, के हाम्रा इन्टर्नशिप कार्यक्रमहरू साँच्चै प्रभावकारी छन् त? के यिनले विद्यार्थी, शैक्षिक संस्था र उद्योग जगत सबैलाई अपेक्षित लाभ दिन सकेका छन् ? यी प्रश्नहरूमा गम्भीर विमर्श गरी एक सुदृढ र परिणाममुखी इन्टर्नशिप कार्यक्रमको ढाँचा तयार पार्नु आजको आवश्यकता हो । 
किन आवश्यक छ इन्टर्नशिप ? 
इन्टर्नशिप विद्यार्थीहरूका लागि बहुआयामिक रूपमा महत्त्वपूर्ण छ: 
१. व्यावहारिक ज्ञान र सीपः कक्षाकोठामा सिकेका सिद्धान्तहरूलाई वास्तविक कार्यक्षेत्रमा प्रयोग गर्ने अवसर मिल्छ। यसले समस्या समाधान, आलोचनात्मक सोच र प्राविधिक सीपहरूलाई तिखार्छ । 
२. व्यावसायिक वातावरणसँग परिचयः कर्पोरेट संस्कृति, कार्यशैली, समय व्यवस्थापन र टिमवर्क जस्ता व्यावसायिक गुणहरूको विकास हुन्छ । 
३. नेटवर्किङको अवसर : उद्योगका अनुभवी पेशेवरहरूसँग सम्पर्क स्थापित हुन्छ, जसले भविष्यमा रोजगारीका लागि मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छ । 
४. करियर निर्धारणमा सहयोग: कुन क्षेत्रमा आफ्नो रुचि र दक्षता छ भनी पहिचान गर्न मद्दत मिल्छ। 
५. आत्मविश्वास वृद्धि: वास्तविक कामको अनुभवले विद्यार्थीको आत्मविश्वास बढाउँछ र उनीहरूलाई जागिर बजारका लागि प्रतिस्पर्धी बनाउँछ। 
६. उद्योगको आवश्यकता बुझ्न: उद्योगले कस्ता सीप र ज्ञान भएका जनशक्ति खोजिरहेको छ भन्ने प्रत्यक्ष जानकारी मिल्छ, जसले पाठ्यक्रम परिमार्जनमा समेत सहयोग पुर्याउँछ। 

कसरी प्रभावकारी बनाउने इन्टर्नशिप ? 
इन्टर्नशिपलाई प्रभावकारी बनाउन विभिन्न सरोकारवालाहरूको सक्रिय र समन्वयात्मक भूमिका आवश्यक पर्छ:

१. विश्वविद्यालय तथा कलेजहरूको भूमिका: 
• स्पष्ट नीति र निर्देशिका: इन्टर्नशिपको उद्देश्य, अवधि, मूल्याङ्कन प्रक्रिया, विद्यार्थी र उद्योगको जिम्मेवारी स्पष्ट रूपमा परिभाषित भएको निर्देशिका तयार गर्ने । 
उद्योगसँग बलियो साझेदारी: विभिन्न इन्जिनियरिङ फर्महरू, कम्पनीहरू र सरकारी निकायहरूसँग औपचारिक सम्झौता गरी इन्टर्नशिपका लागि स्थान सुनिश्चित गर्ने। 
• विद्यार्थीको तयारी: इन्टर्नशिपमा जानुअघि विद्यार्थीहरूलाई व्यावसायिक आचरण, रिपोर्ट लेखन, प्रस्तुतीकरण सीप र अन्तर्वार्ताका लागि तयार पार्ने । 
नियमित अनुगमन र मूल्याङ्कनः इन्टर्नशिप अवधिभर विद्यार्थीको प्रगति, उसले गरिरहेको काम, र सिकाइको नियमित अनुगमन गर्ने । कलेजका तर्फबाट एक सुपरभाइजर तोक्ने र उद्योगका मेन्टरसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहने । 
• फीडब्याक संयन्त्र: विद्यार्थी र उद्योग दुवैबाट इन्टर्नशिप कार्यक्रमबारे प्रतिक्रिया लिने र त्यसको आधारमा सुधार गर्दै लैजाने । 
समर्पित इन्टर्नशिप संयोजक : हरेक कलेज / विभागमा एक समर्पित इन्टर्नशिप संयोजकको व्यवस्था गर्ने, जसले उद्योगसँग समन्वय गर्ने, विद्यार्थीलाई मार्गदर्शन गर्ने र समग्र कार्यक्रमको व्यवस्थापन गर्ने। 

२. उद्योग/कम्पनी/संस्थाहरूको भूमिका: 
• संरचित इन्टर्नशिप कार्यक्रमः इन्टर्नहरूका लागि स्पष्ट कार्ययोजना (Job Description), लक्ष्य र जिम्मेवारीहरू निर्धारण गर्ने । उनीहरूलाई केवल सामान्य काममा मात्र नलगाई अर्थपूर्ण र चुनौतीपूर्ण परियोजनाहरूमा संलग्न गराउने। 
• मेन्टरशिप र मार्गदर्शन: हरेक इन्टर्नका लागि एक अनुभवी मेन्टर ( मार्गदर्शक) तोक्ने, जसले नियमित रूपमा मार्गदर्शन, सहयोग र प्रतिक्रिया प्रदान गरोस् । 
• सिकाइमैत्री वातावरण : इन्टर्नहरूलाई प्रश्न सोध्न, नयाँ कुरा सिक्न र आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्न प्रोत्साहित गर्ने खालको वातावरण सिर्जना गर्ने । 
• स्रोत र साधनको उपलब्धता: काम गर्नका लागि आवश्यक स्रोत, साधन र उपकरणहरू उपलब्ध गराउने। 
• मूल्याङ्कन र प्रतिक्रिया: इन्टर्नशिपको अन्त्यमा विद्यार्थीको कार्यसम्पादनको वस्तुनिष्ठ मूल्याङ्कन गर्ने र रचनात्मक प्रतिक्रिया दिने। 
सुरक्षा र सम्मान: कार्यस्थलमा इन्टर्नहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने र उनीहरूलाई सम्मानजनक व्यवहार गर्ने । 

३. विद्यार्थीको भूमिका: 
• सक्रियता र सिक्ने इच्छा: इन्टर्नशिपलाई केवल औपचारिकताका रूपमा नलिई सक्रिय रूपमा सिक्ने, प्रश्न सोध्ने र दिइएको जिम्मेवारी पूरा गर्ने । 
• व्यावसायिकताः समयनिष्ठता, अनुशासन र व्यावसायिक आचरण प्रदर्शन गर्ने। 
• पहलगर्ने क्षमता: नयाँ विचारहरू प्रस्तुत गर्ने र समस्या समाधानमा रचनात्मक भूमिका खेल्ने।
• नेटवर्किङ: सहकर्मी र मेन्टरहरूसँग सकारात्मक सम्बन्ध विकास गर्ने । 
• प्रतिवेदन र प्रस्तुतीकरण: तोकिएको समयमा गुणस्तरीय प्रतिवेदन बुझाउने र आवश्यक परे प्रस्तुतीकरण दिने। 

४. सरकारी निकाय तथा नियामक परिषद् (जस्तै: नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्) को भूमिका:  
• राष्ट्रियस्तरको नीति र मापदण्ड : इन्टर्नशिप कार्यक्रमलाई व्यवस्थित र मानकीकृत गर्न राष्ट्रियस्तरको नीति र न्यूनतम मापदण्ड निर्धारण गर्ने । 
• समन्वय र सहजीकरणः विश्वविद्यालय, उद्योग र अन्य सरोकारवालाहरूबीच समन्वय र सहकार्यका लागि मञ्च प्रदान गर्ने । 
• गुणस्तर सुनिश्चितता: इन्टर्नशिप कार्यक्रमहरूको गुणस्तर अनुगमन गर्ने र आवश्यक सुधारका लागि सुझाव दिने। 
• प्रोत्साहन र मान्यता: उत्कृष्ट इन्टर्नशिप कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने उद्योग र शैक्षिक संस्थाहरूलाई प्रोत्साहन र मान्यता प्रदान गर्ने। 
• सचेतना अभिवृद्धिः इन्टर्नशिपको महत्त्वबारे विद्यार्थी, अभिभावक र उद्योग जगतमा सचेतना फैलाउने। 
• सरोकारवालाहरू र उनीहरूको जिम्मेवारी: 

माथि उल्लेखित भूमिकाहरू नै सरोकारवालाहरूको जिम्मेवारी हो । यसलाई संक्षेपमा यसरी बुझ्न सकिन्छः 
• विश्वविद्यालय/कलेजहरू: पाठ्यक्रम डिजाइन, विद्यार्थी तयारी, उद्योगसँग समन्वय, अनुगमन र 
मूल्याङ्कन। 
• उद्योग/कम्पनीहरू: अर्थपूर्ण कार्य अवसर, मेन्टरशिप, सुरक्षित कार्यवातावरण र वस्तुनिष्ठ मूल्याङ्कन। 
• विद्यार्थीहरू: सक्रिय सहभागिता, व्यावसायिक आचरण र सिक्ने प्रतिबद्धता । 
• सरकारी निकाय/ नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्: नीति निर्माण, मानकीकरण, समन्वय, गुणस्तर नियन्त्रण र प्रवर्द्धन । 

अगाडिको बाटो र निष्कर्ष: तत्काल गर्नुपर्ने कार्यहरू: 
नेपालमा इन्जिनियरिङ शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धि गर्न र उद्योगले खोजे जस्तो दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न प्रभावकारी इन्टर्नशिप कार्यक्रम अपरिहार्य छ। यसका लागि सबै सरोकारवालाहरू विश्वविद्यालय, कलेज, उद्योग, सरकारी निकाय, नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद् र स्वयं विद्यार्थीहरूले आ-आफ्नो जिम्मेवारी बोध गरी समन्वयात्मक ढंगले अघि बढ्नुपर्छ। 
इन्टर्नशिपलाई केवल एक पाठ्यक्रमको अनिवार्य अंगका रूपमा मात्र नहेरी, यसलाई विद्यार्थीको भविष्य निर्माण गर्ने र देशको औद्योगिक विकासमा योगदान पुर्याउने एक महत्त्वपूर्ण अवसरका रूपमा लिनुपर्छ । यसका लागि एक बृहत् कार्यशाला आयोजना गरी सबै सरोकारवालाहरूबीच छलफल गरी साझा रणनीति तय गर्नु र त्यसलाई कार्यान्वयनमा लैजानु आजको प्रमुख आवश्यकता हो । नेपालमा इन्जिनियरिङ शिक्षाको गुणस्तर अभिवृद्धि गर्न र उद्योग जगतको मागअनुरूप दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न प्रभावकारी इन्टर्नशिप कार्यक्रमको कार्यान्वयनमा अब ढिलाइ गर्ने कुनै गुन्जायस छैन । यो केवल पाठ्यक्रमको एक भाग मात्र नभई, राष्ट्रिय विकास र युवाहरूको भविष्यसँग जोडिएको संवेदनशील विषय हो । यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि केवल सैद्धान्तिक चर्चा र योजना निर्माणमा मात्र सीमित नभई, ठोस कदमहरू तत्काल चाल्नुपर्ने देखिन्छ। 

कलेज तथा विश्वविद्यालयहरूले तत्काल चाल्नुपर्ने कदमहरू: 
१. सक्रिय इन्टर्नशिप समन्वय इकाई : हरेक इन्जिनियरिङ कलेज / विश्वविद्यालयका विभागहरूमा एक समर्पित, स्रोतसाधन सम्पन्न र सक्रिय इन्टर्नशिप समन्वय इकाई /समिति तत्काल गठन गरी पूर्णकालीन वा आंशिक जिम्मेवारीसहित संयोजक तोक्नुपर्छ। 
२. अद्यावधिक र स्पष्ट निर्देशिका: इन्टर्नशिपको उद्देश्य, अवधि, विद्यार्थीले गर्नुपर्ने कार्यविवरण (स्याम्पल सहित), मूल्याङ्कनको आधार, सुपरभाइजर र मेन्टरको भूमिका, रिपोर्टको ढाँचा र आचारसंहिता स्पष्ट भएको अद्यावधिक निर्देशिका तुरुन्त तयार गरी विद्यार्थी र सम्बन्धित उद्योगलाई उपलब्ध गराउनुपर्छ। 
३. उद्योगहरूसँग तत्काल साझेदारी: स्थानीय, प्रदेश र राष्ट्रिय स्तरका सम्भावित इन्जिनियरिङ फर्म, कम्पनी, सरकारी तथा गैर-सरकारी संस्थाहरूसँग औपचारिक सम्झौता (MOU) गर्ने प्रक्रिया तुरुन्त अगाडि बढाउनुपर्छ। यसका लागि विश्वविद्यालय र कलेजहरूले सक्रिय पहल गर्नुपर्छ । 
४. पूर्व तयारी कार्यशाला: इन्टर्नशिपमा जानुअघि विद्यार्थीहरूलाई व्यावसायिक आचरण, सञ्चार सीप, रिपोर्ट लेखन, प्रस्तुतीकरण कला, कार्यस्थल सुरक्षा र उद्योगको अपेक्षाबारे जानकारी दिन अनिवार्य अभिमुखीकरण कार्यशाला सञ्चालन गर्नुपर्छ। 
५. नियमित अनुगमन संयन्त्रः इन्टर्नशिप अवधिभर विद्यार्थीको प्रगति र सिकाइको नियमित (साप्ताहिक/पाक्षिक) अनुगमन गर्न कलेज सुपरभाइजर र उद्योग मेन्टरबीच स्पष्ट सञ्चार च्यानल स्थापना गरी कार्यान्वयनमा ल्याउनुपर्छ । 
६. विश्वविद्यालयको छाता नीति: विश्वविद्यालयहरूले आफू मातहतका सबै आंगिक तथा सम्बन्धन प्राप्त कलेजहरूका लागि इन्टर्नशिपको न्यूनतम मापदण्ड, गुणस्तर र एकरूपता कायम गर्न छाता नीति तथा निर्देशन तत्काल जारी गर्नुपर्छ ।

नेपाल सरकार तथा नियामक निकायहरू (जस्तै: नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्) ले तत्काल चाल्नुपर्ने कदमहरू: 
१. राष्ट्रिय इन्टर्नशिप मापदण्ड र नीति: नेपाल सरकार (शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय) र नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्को अग्रसरतामा इन्जिनियरिङ इन्टर्नशिपका लागि एक राष्ट्रिय मापदण्ड र स्पष्ट नीति तत्काल तर्जुमा गरी लागू गर्नुपर्छ। यसमा इन्टर्नशिपको न्यूनतम अवधि, आधारभूत सुविधा (सम्भव भएसम्म भत्ता), सुरक्षा र सिकाइका क्षेत्रहरू किटान गरिनुपर्छ । 
२. उद्योग प्रोत्साहन प्याकेज: इन्टर्न विद्यार्थीलाई गुणस्तरीय अवसर र मार्गदर्शन प्रदान गर्ने उद्योगहरूलाई कर छुट, सार्वजनिक सम्मान वा अन्य प्रकारका प्रोत्साहन प्याकेज घोषणा गरी कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । 
३. परिषद्को सक्रिय अनुगमन र सहजीकरणः नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद्ले विश्वविद्यालय र कलेजहरूका इन्टर्नशिप कार्यक्रमहरूको गुणस्तर नियमित अनुगमन गर्ने, उद्योग र शैक्षिक संस्थाबीच समन्वय सेतुको भूमिका खेल्ने तथा उत्कृष्ट अभ्यासहरू आदानप्रदान गर्न प्लेटफर्म प्रदान गर्नुपर्छ। 
४. उच्चस्तरीय समन्वय समितिः विश्वविद्यालय, उद्योग क्षेत्रका प्रतिनिधिहरू (FNCCI, CNI, निर्माण व्यवसायी महासंघ, Software & IT Industries, NEA आदि), नेपाल इन्जिनियरिङ परिषद् र सम्बन्धित सरकारी निकायका प्रतिनिधिहरू सम्मिलित एक उच्चस्तरीय स्थायी समन्वय समिति गठन गरी इन्टर्नशिपका चुनौतीहरूको निरन्तर सम्बोधन र सुधारका लागि कार्य गर्नुपर्छ । 
५. डिजिटल प्लेटफर्मको विकासः सम्भावित इन्टर्नशिप अवसरहरू, आवेदन प्रक्रिया, र प्रतिक्रिया आदानप्रदान गर्न सकिने एक राष्ट्रिय अनलाइन पोर्टल वा प्लेटफर्मको विकास गरी सञ्चालनमा ल्याउन पहल गर्नुपर्छ। 

निष्कर्ष: 
यी कदमहरू तत्काल नचाल्ने हो भने हाम्रा इन्जिनियरिङ स्नातकहरू सैद्धान्तिक ज्ञानमा मात्र सीमित भई व्यावहारिक अनुभवको अभावमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पछि पर्ने निश्चित छ। इन्टर्नशिपलाई केवल एक औपचारिकताबाट माथि उठाएर वास्तविक सिकाइ र व्यावसायिक विकासको अवसरमा रूपान्तरण गर्न अब ढिला गर्नु हुँदैन । यसका लागि प्रस्तावित “बृहत् कार्यशाला” मार्फत यी तत्कालीन कदमहरूको कार्यान्वयन रोडम्याप तयार गरी समयबद्ध रूपमा अघि बढ्नु आजको टड्कारो आवश्यकता हो । गुणस्तरीय र परिणाममुखी इन्टर्नशिपले मात्र विद्यार्थीलाई सक्षम, उद्योगलाई सबल र अन्ततः राष्ट्रलाई समृद्धिको मार्गमा डोर्याउनेछ।